راز لبخند ژوکوند: علم بالاخره به پرسش 500 ساله پاسخ داد
برای بیش از پنج قرن، میلیون‌ها نفر مقابل تابلوی «مونالیزا» اثر لئوناردو داوینچی ایستاده‌اند و یک پرسش تکراری را مطرح کرده‌اند: آیا او واقعاً لبخند می‌زند؟ حالا گروهی از دانشمندان آلمانی مدعی‌اند به این معمای کهنه پاسخی علمی یافته‌اند.
نگاه علمی به لبخند مرموز
محققان «موسسه روان‌شناسی و بهداشت ذهنی فرایبورگ» در سال 2017 آزمایشی انجام دادند و نتایج آن را در مجله Scientific Reports منتشر کردند. آنان نسخه‌های دست‌کاری‌شده‌ای از لب‌های مونالیزا را به شرکت‌کنندگان نشان دادند؛ برخی با لبخندی پررنگ‌تر و برخی با حالتی اندوهگین‌تر. در میان این تصاویر، نسخه اصلی نیز قرار داشت.
جالب اینکه در یکی از آزمون‌ها، 100 درصد شرکت‌کنندگان تابلوی اصلی را به عنوان «لبخند» طبقه‌بندی کردند. اما وقتی تصاویر دستکاری‌شده غمگین‌تر شدند، همان چهره اصلی کمتر شاد به نظر آمد. این نتیجه نشان داد که مغز ما حالات چهره را مطلق تفسیر نمی‌کند؛ بلکه برداشت ما بسته به مقایسه با دیگر چهره‌ها تغییر می‌یابد.
یورگن کورن‌مایر، سرپرست پژوهش، توضیح داد که مغز انسان نسبت به لبخند واکنش سریع‌تر و مطمئن‌تری نشان می‌دهد تا اخم یا غم. از نگاه تکاملی، تشخیص چهره‌های دوستانه به بقای انسان کمک کرده است؛ زیرا شناخت سریع افراد قابل اعتماد زمینه همکاری و بقا را فراهم می‌کرد. شاید همین ویژگی باعث شده اکثریت مردم ناخودآگاه مونالیزا را شاد ببینند.
این یافته با تحقیقات دیگر نیز هم‌خوانی دارد. مثلاً مطالعه‌ای در سال 2002 در دانشگاه ویسکانسین نشان داد کودکانی که در محیط‌های خشونت‌آمیز بزرگ می‌شوند، اغلب چهره‌های خنثی یا غمگین را به اشتباه «خشمگین» تعبیر می‌کنند. بنابراین تجربه شخصی نیز نقش مهمی در برداشت ما از حالات چهره دارد.
زن واقعی پشت نقاشی
اما فراتر از علم، زندگی واقعی مونالیزا هم پر از رمز و راز است. نام اصلی او لیزا گراردینی بود، همسر یک بازرگان فلورانسی به نام فرانچسکو دل جوکوندو. به همین دلیل در ایتالیا از این تابلو با نام «لا جوکوندا» یاد می‌کنند. او زندگی نسبتاً آرامی داشت و پس از مرگ همسرش فرزندانش را بزرگ کرد.
گفته می‌شود لئوناردو حدود سال 1503 شروع به کشیدن این پرتره کرد، اما هرگز آن را به خانواده سفارش‌دهنده نداد. پس از مرگ او در سال 1519، تابلو به مجموعه سلطنتی فرانسه و سپس به موزه لوور راه یافت؛ جایی که امروز هم در آن به نمایش گذاشته شده است.
چرا لبخند اهمیت دارد؟
در دوران رنسانس، پرتره‌ها معمولاً با حالتی جدی و بدون لبخند کشیده می‌شدند. لئوناردو با افزودن ردّی از شادی، پرتره‌ای متفاوت خلق کرد که به جای شکوه و اقتدار، «انسانیت» را به نمایش گذاشت. همین موضوع باعث شد بیننده ارتباطی عاطفی با اثر برقرار کند.
در نهایت، شاید راز لبخند مونالیزا در ترکیب ظریف هنر و روان‌شناسی نهفته باشد: او هم لبخند می‌زند و هم نه، و همین دوگانگی است که او را جاودانه کرده است.
